Lou de Jong is dood

Beschermheer van goed en fout
Van onze verslaggever Bart Jungmann

AMSTERDAM - Historicus Loe de Jong is na zijn overlijden dinsdag als 'een volksopvoeder', als 'het nationaal geweten' zelfs, de geschiedenis ingegaan. Maar het morele oordeel dat De Jong zichzelf veroorloofde in de geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog komt hem ook op een hoop kritiek te staan.

De oud-directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie is dinsdag na een kortstondig ziekbed op 90-jarige leeftijd overleden. In 1955 kreeg Loe de Jong van het kabinet de opdracht de geschiedenis van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog in kaart te brengen. Het werd zijn levenswerk: dertien delen, 27 banden en 15 duizend bladzijden.

Vooral door hem en zijn massaal bekeken tv-optredens werden de bezettingsjaren 1940-1945 een moreel ijkpunt, waaruit volgens hem lering moest worden getrokken. Behalve historicus was Loe de Jong ook onderwijzer, moreel leidsman en misschien zelfs scherprechter.

De laatste karakterisering gaat Hans Blom, als directeur van het Nationaal Instituut voor Oorlogsdocumentatie een van zijn opvolgers, te ver. 'Maar de morele dimensie zat er zonder twijfel in. Collaboratie of verzet, dat was voor hem altijd de kwestie. Maar dat verklaart ook zijn succes. Het grote publiek wil juist een oordeel horen over wat goed is en wat fout.'

Oud-politicus Willem Aantjes is het meest prominente slachtoffer van De Jongs morele gezag. Aantjes moest in 1978 opstappen nadat Loe de Jong hem had ontmaskerd als collaborateur. Een onderzoekscommissie stelde later vast dat Aantjes' diensten aan de vijand lang niet zo ernstig waren als De Jong had gesuggereerd, maar het kwaad was al geschied.

Aantjes: 'Hij heeft nooit de grootheid gehad dat te erkennen. Als historicus had hij moeten zeggen: de waarheid gaat me boven alles. Dat heeft hij niet gedaan. Ik heb daarna diverse signalen afgegeven dat ik er met hem over wilde praten, daarop heeft hij nooit gereageerd.'

Blom beschouwt de affaire-Aantjes als een bedrijfsongeval. Maar hij zegt wel: 'Wat Aantjes in de oorlog had misdaan, was in feite klein bier en ook best begrijpelijk. Maar De Jong vond het onverteerbaar dat Aantjes daarna de integere politicus uithing. Dat is een oordeel achteraf en ik weet niet of dat een historicus past. Mijn stijl is het in elk geval niet.'

In Brieven aan Loe de Jong, een boek dat over drie weken verschijnt, heeft Bas Kromhout een karakterschets gemaakt van Loe de Jong. Daarin komt de volksopvoeder volgens hem naar voren als ijdel en eigengereid. 'Loe de Jong was vooral gek op fanmail. Complimenten onderstreepte hij met rood, kritiek kon hij slecht hebben.'

Kromhout, zelf historicus, analyseert Loe de Jong aan de hand van in- en uitgaande post. In een brief aan een lezer schrijft De Jong over Aantjes: 'Iemand die zoiets belangrijks verzwijgt, verdient het niet een politieke carrière op te bouwen.' Kromhout: 'Hij was een opiniemaker, veel meer in elk geval dan een wetenschapper.'

Juist om die reden waardeert schrijfster Jessica Durlacher, in wier werk de bezetting vaak doorklinkt, de geschiedschrijving van Loe de Jong. 'Alle geschiedenis is gekleurd, ook het grijs van nu, waarin de nuance wordt gezocht. En de paar mensen die goed waren in de oorlog zijn dankzij Loe de Jong goed voor het voetlicht gebracht.'

Bij al hun bezwaren verklaren ook navolgende historici als Blom en Kromhout zich schatplichtig aan Loe de Jong. Blom: 'Met zijn geschiedschrijving heeft hij eenfenomenale prestatie geleverd.' Kromhout: 'Iedereen die iets wil weten over de Tweede Wereldoorlog kan niet anders dan bij Loe de Jong beginnen.'